Η Ψυχολογία με λόγια απλά: Τα ΜΜΕ ως πρότυπα και η τυραννία της εικόνας

Γράφει ο Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου*: 

Αν και κατά τις προηγούμενες δεκαετίες τα παραδοσιακά ΜΜΕ επηρέαζαν με έμμεσο τρόπο τις αντιλήψεις και τις στάσεις των Ελλήνων, κυρίως στο βαθμό που κατόρθωναν να μεταβάλλουν τις απόψεις των σημαντικών άλλων, όπως του πατέρα, όσων είχαν τελειώσει πανεπιστήμιο, των δασκάλων, των τοπικών πολιτικών και άλλων "influencers" της εποχής, σήμερα η επιρροή τους έχει γίνει άμεση, επειδή ακριβώς το περιεχόμενο παράγεται και αναπαράγεται άκριτα και γεωμετρικά από τους ίδιους τους καταναλωτές του μέσω των social media.

Στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο εύκολο για τα ΜΜΕ να εδραιώσουν πεποιθήσεις, παρά να τις μετασχηματίσουν άρδην, να αποκρύψουν αλήθειες, να αλλοιώσουν πληροφορίες, να επιβάλουν μια συνολική κουλτούρα και αυτό διευκολύνεται από την απουσία της διαλεκτικής σχέσης τους με τον ακροατή, τηλεθεατή, αναγνώστη, χρήστη λόγω της αφοπλιστικής αμεσότητας της εικόνας.

Ο λόγος, αντίθετα, στα ΜΜΕ τείνει να γίνει τηλεγραφικός, λανθασμένος, ανάπηρος, συνθηματικός, ακατάληπτος και ο εγκέφαλος έχοντας προσαρμοστεί στον εκφυλισμό της γλώσσας και της λογικής επιχειρηματολογίας, αναζητά με εξαρτητικό τρόπο την ηδονή μιας ανήκεστης πανδημίας: Της απόλυτης κυριαρχίας της εικόνας, των εφήμερων και τεχνητών ειδώλων, των κατασκευασμένων ταυτοτήτων και των μη σαφηνισμένων ή πολύσημων ανθρωπίνων σχέσεων.

Η εικόνα μεταβάλλεται ευκολότερα σε τυραννία σε αναπτυσσόμενους, εγκεφάλους 5 έως 12 ετών, όταν η κριτική ικανότητα καθεύδει και η αφαιρετική σκέψη κινδυνεύει να αναλωθεί σε βιντεάκια του τικ τοκ, ιστορίες του ινσταγκραμ και κανάλια του YouTube. Είναι τόσο απίστευτη η ομογενοποίηση που προωθείται σε αυτά τα μεσα, που νομίζει κανείς πως οι νέοι αναπαράγουν διαρκώς την ίδια μουσική, τις ίδιες κινήσεις, τα ίδια λόγια, την γύμνια και τα σεξουαλικά υπονοούμενα. Η ίδια η δημιουργικότητα γίνεται στερεοτυπία.

Είναι ελάχιστοι εκείνοι που μπορούν να κατασκευάζουν, διαμορφώνουν, διαμοιράζουν καθοριστικά μηνυματα, κυρίως εταιρείες, κυβερνήσεις και άλλα κέντρα εξουσίας και ακόμα σπανιότεροι όσοι μπορούν να τα διυλίζουν και να αποκρυπτογραφούν τις σημασίες και επιδιώξεις τους.

Η εικόνα είναι ένα περίπλοκο ιερογλυφικό, γιατί πίσω από την άμεση και οικεία φαινομενολογία της κρύβονται δεκάδες μεταμηνύματα, πολλαπλές αφηγήσεις και αδιαμφισβήτητα τεκμήρια: Τα επιθυμητά πρότυπα, οι επιβεβλημένες συμπεριφορές, το προκαθορισμένο life style αλιεύει όλα τα like, σαγηνεύει τους followers, αναδεικνύει το προφίλ, εγγυάται την αποδοχή από την ομάδα, εκτοξεύει την αυτοεκτίμηση. Η εικόνα είναι υπερπολιτισμική, καθολική, οικουμενική και κραταιά, ειδικά όταν δεν απεικονίζει καν την πραγματικότητα.

Όλες οι έρευνες δείχνουν πως το προβαλλόμενο γυναικείο ή ανδρικό σώμα το κατέχει μόλις το 2% του πληθυσμού και ποθεί, μοχθεί, αλαλάζει και αγωνιά να το αποκτήσει είτε στο γυμναστήριο, στον πλαστικό ή στο κρεββάτι το υπόλοιπο 98%

Η εμμονική αυτή προσήλωση στο είδωλο αφορά πολύ περισσότερο τα κορίτσια και συσχετίζεται άμεσα με διαταραχές όρεξης, με κατάθλιψη και χαμηλή αυτοεκτίμηση, με διεστραμμένη αντίληψη της πραγματικότητας.

Η παγίδα των προτύπων μπορεί να ενεδρεύει πίσω από έννοιες και πολιτικές, που είναι ιδεολογικά ορθές. Η υγιεινή ζωή εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε ψυχαναγκαστική μέτρηση θερμίδων, η αποφυγή των λιπαρών σε τεχνητά σκευάσματα ενδυνάμωσης, η δίαιτα ως στάση ζωής σε μανία στέρησης. Στο πιο αθώο hashtag μπορεί να εμφωλεύει ο εθιστικότερος συρμός.

Πίσω από όλα αυτά μπορεί κανείς να διακρίνει στέρεες ψυχολογικές και κοινωνικές θεωρίες για την προπαγάνδα, τη συμμόρφωση, τη διαμόρφωση στάσεων και αναπαραστάσεων, σε τέτοιο βαθμό μαλιστα, που υπό το πρίσμα μιας άλλης προοπτικής, η συνωμοσιολογία για τη χειραγώγηση των μαζών, εύκολα θα ευδοκιμούσε και θα επαληθευόταν

Αντίδοτο σε όλα αυτά ο διάλογος με τα παιδιά και τους εφήβους, η συμμετοχή σε όσα τους συναρπάζουν, η γνώση της λειτουργίας των ΜΜΕ και του Διαδικτύου. Δημιουργήστε και σεις ένα προφίλ στο καθένα από τα social media που περιπλανώνται τα αγαπημένα σας πρόσωπα, ρωτήστε ποιος είναι πίσω από κάθε ανάρτηση, ποια τα κίνητρα του, τι συναισθήματα προκαλεί μία ιστορία, ποιο είναι το αισθητικό αποτέλεσμα μιας διήγησης, είναι αληθινή μια πληροφορία, ποιες ιδέες ή ιδεολογίες ενισχύονται με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, υπάρχει προώθηση προϊόντων, πώς αυτά συνδέονται με τη δημιουργία προτύπων, ποιοι είναι οι ήρωες που δημιουργούνται ή προβάλλονται, τι βλέπουν οι συμμαθητές του, τι σημαίνει το nickname.

Τα ΜΜΕ δεν είναι ούτε ισχυρά ούτε ανίσχυρα αλλά απλώς ένα μέσο επικοινωνίας. Πρότυπα εικόνες και είδωλα υπήρχαν σε όλες τις εποχές. Αυτό που τα διαφοροποιεί είναι η κριτική ικανότητα με την οποία τα προσεγγίζουμε.

* Η μόνιμη στήλη του InVeria.gr "Ψυχολογία με λόγια απλά" παρουσιάζεται κάθε Τρίτη, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

 

Κάντε LIKE στη σελίδα του InVeria.gr και...  μείνετε ενημερωμένοι για όλα!

InVeria.gr