Η Ψυχολογία με λόγια απλά: Εικονική πραγματικότητα και ψυχολογία του διαδικτύου

Γράφει ο Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου*: Η επικοινωνία στο διαδίκτυο έχει τόσο πολλές ιδιαιτερότητες, που μπορούμε πλέον να μιλάμε για μια διαφορετική διάστασή της με ποιοτικά, αλλά και ποιοτικά κριτήρια. Όσο πολύπλοκο κι αν είναι το πολυμεσικό περιβάλλον ενός παιχνιδιού, μιας διαδικτυακής κοινότητας, μιας ομάδας συζήτησης με βίντεο κλπ και παρά τα πολύπλοκα γραφικά, αυτό που μεταβάλλεται καθοριστικά είναι η μη λεκτική επικοινωνία, η γλώσσα του σώματος. 

Η έμφαση δίνεται κυρίως στο γραπτό λόγο, με τις διαφορετικές γνωστικές λειτουργίες της κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης, που αυτό συνεπάγεται. Τα χτυπήματα στον ώμο, η βόλτα με το φίλο, οι εκφράσεις του προσώπου, η στάση του κορμιού,η όσφρηση, η αφή, ακόμα και η γεύση χάνουν το σημαντικό ρόλο, που έχουν στην πραγματική ζωή.

Η ιδιοτυπία αυτή παρέχει στους συνομιλητές να παρουσιάσουν ένα μόνο μέρος της πραγματικής τους ταυτότητας, να παραμείνουν ανώνυμοι, να επιδείξουν τον πραγματικό τους εαυτό ή να επιλέξουν ένα ολοκαίνουριο προσωπείο, ανάλογα με τα αποθέματα αυτοεκτίμησης, που διαθέτει ο καθένας και τους σκοπούς για τους οποίους επιδιώκει μία διαδικτυακή σχέση. Σε παιχνίδια εικονικής και υβριδικής πραγματικότητας ο παίκτης ντύνεται ένα οπτικό κουστούμι, μια εικονική αντανάκλαση του εαυτού του (avatar) και μέσω αυτού ζει μια δεύτερη παράλληλη ζωή μέσα στο ίντερνετ, που του δίνει την ευκαιρία να αναδείξει τα πιο κρυφά ένστικτα και επιθυμίες, να προβάλλει τον ιδεατό εαυτό ή να βυθιστεί σε μια συμβολική πραγματικότητα, που τον απαλλάσσει από τα άλγη και τις στερεοτυπίες της καθημερινότητας.

Είναι απόλυτα καταληπτός ο εθισμός που προκύπτει από αυτήν την κατάσταση, η οποία μοιάζει πολλές φορές με ύπνωση ή με όνειρο, με μια αλλοιωμένη διάσταση της συνείδησης: μέσα στην ασφάλεια ενός δωματίου, σε ένα περιβάλλον χωρίς τα ρίσκα της επώδυνης και αγχώδους ζωής, με το δικό σου ρυθμό, με διαφορετική αίσθηση της αιτίας και του αποτελέσματος, με πλήθος διαδικτυακών ενισχύσεων και με τη Δημοκρατία του Διαδικτύου να φανερώνεται σε αντίθεση με τις τυραννίες της φυσιολογικής ζωής: Στην επικοινωνία αυτή ο καθένας μπορεί να επιλέξει το φύλο του, την ηλικία, το μέρος που θα δράσει. Η κοινωνική τάξη, το μορφωτικό επίπεδο, τα μέχρι τώρα επιτεύγματα δεν αξιολογούνται και μοναδική σημασία αποκτά ο βαθμός εξοικείωσης με το παιχνίδι, τη συζήτηση, την ομάδα στην οποία θέλει κάποιος να ενταχθεί η και η ταχύτητα με την οποία κάποιος πληκτρολογεί ή δίνει τις εντολές. Ο καθένας μπορεί να κάνει φανερή την παρουσία του στο ίντερνετ, να διατρανώσει το λόγο του, να πει την άποψή του. Φυσικά τα στατιστικά χρήσης του διαδικτύου φανερώνουν ότι οι φτωχές χώρες δεν μετέχουν ακόμα αυτού του παραδείσου, όπως και οι άστεγοι και οι κοινωνικά αποκλεισμένοι, αλλά αυτό δεν φαίνεται να ανακόπτει τη δυναμική της εξάπλωσής του.

Στο Διαδίκτυο η γεωγραφία των σχέσεων δεν έχει τόση σημασία. Ο μαθητής συνομιλεί με τον υπάλληλο στη Βρετανία μέσω ενός εξυπηρετητή, που βρίσκεται στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο χωροχρόνος αλλοιώνεται και η επιλογή των φίλων δεν είναι αναγκαστική, αλλά βάσει ενδιαφερόντων. Ο ανάπηρος θα συνομιλήσει με άτομα, που αντί να τον οικτίρουν, κατανοούν το πρόβλημά του, και ακόμα καλύτερα υποδύεται έναν μη ανάπηρο εικονικό χαρακτήρα, ο καρκινοπαθής εκφράζει την αγωνία του για τη χημειοθεραπεία και την επίδραση της σισπλατίνης στον οργανισμό του, βρίσκει τον καταλληλότερο θεραπευτή, οι ομάδες των νέων αποτινάσσουν τα δεσμά των ενηλίκων χωρίς τη λογοκρισία των δασκάλων, η μάθηση στην πιο άτυπη μορφή της αποδεικνύεται πολύ πιο αποτελεσματική από τα βαρετά αναλυτικά προγράμματα, όλα τόσο εξιδανικευμένα, που προσομοιάζουν με τον κόσμο των ναρκωτικών.

Ίσως η πιο δραματική αλλοίωση είναι αυτή του χρόνου. Το διαδίκτυο προσφέρει ευκαιρίες για σύγχρονη και ασύγχρονη επικοινωνία. Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και οι συμμετοχή σε ομάδες συζητήσεων, σου προσφέρει την πολυτέλεια να απαντήσεις με το δικό σου ρυθμό, αλλά ακόμα και στα chats έχεις πολύ περισσότερο χρόνο από την άμεση αντίδραση, που απαιτείται στην κανονική ζωή. Αυτό διαμορφώνει τις ιδανικές συνθήκες για αναλογισμό, για καταγραφή των συνομιλιών, ώστε να εξαχθούν ασφαλέστερα συμπεράσματα, για να χαραχθεί μια στρατηγική επικοινωνίας. Το διαδίκτυο εξελίσσεται τόσο γρήγορα, που η παραμονή για μερικούς μήνες σε ένα παιχνίδι ή σε μια ομάδα σε αναγάγει σε έμπειρο με την ‘εικονική κοινωνική καταξίωση’, που αυτό συνεπάγεται.

Και τέλος η γλώσσα που σταματά να υπόκειται σε φυσικούς περιορισμούς, που βιάζεται, εμπλουτίζεται, κονιορτοποιείται για να επανασυσταθεί, που κοσμείται από emoticons, νεολογισμούς, συντμήσεις, μείγματα γλωσσών και τελικά που καθορίζεται όχι από γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες, αλλά από τον τρόπο που εσωτερικεύει ο χρήστης τον κόσμο.

Στις διαδικτυακές κοινότητες οι χρήστες δεν θέλουν να παραμένουν εντελώς ανώνυμοι. Συνήθως προτιμούν να καθορίζουν εκείνοι ποια στοιχεία της προσωπικότητάς τους θα αποκαλυφθούν και ποια θα παρουσιαστούν αλλοιωμένα και συμπληρωμένα με παλιότερες εκφάνσεις του εαυτού ή με φαντασιακά στοιχεία. Ο McWilliams (1994) διέκρινε διάφορους τύπους προσωπικότητας για κλινικούς σκοπούς και ο John Suler (1996) τους χρησιμοποίησε για να κατηγοριοποιήσει τα είδη των εικονικών προσωπικοτήτων, που χρησιμοποιούνται στο ίντερνετ: Ο ναρκισσιστικός τύπος, που επιλέγει θέματα που φανερώνουν δύναμη, τελειότητα, μεγαλείο, ο σχιζοειδής που διαλέγει το προσωπείο του αδιάφορου συναισθηματικά, του εσωστρεφή, του καταθλιπτικού ( πιο σκοτεινές και μοναχικές φιγούρες), ο μανιακός με θέματα που περιστρέφονται γύρω από τον κακό εαυτό, ο παρανοειδής που είναι ευερέθιστος, παίρνει συχνά το ρόλο του κατήγορου, που διαρκώς τονίζει τα ελαττώματα στους άλλους, ο ψυχαναγκαστικός, που δίνει έμφαση στη λεπτομέρεια της εικόνας του και στην εμμονή στους κανόνες, οι τύποι με ψυχοπαθητική προσωπικότητα, που συνήθως παραβιάζουν την πεπατημένη, δεν ανήκουν πουθενά, δεν συμμορφώνονται σε κοινές παραδοχές, ο μαζοχιστής, που είναι αυτοκαταστροφικός και διαρκώς επιδιώκει να πληγωθεί από τη συμπεριφορά των άλλων. Όλη η ανθρώπινη ψυχοσύνθεση, που συνθέτει το μωσαϊκό της καθημερινότητας, συγκεκαλυμμένη και λανθάνουσα, επαναδομείται, φιλτράρεται και αναμειγνύεται στο διαδίκτυο, το οποίο αναγκαστικά έχει όλο το εύρος της ανθρώπινης ψυχής. Ο ανιμισμός, τα τοτέμ και η συμβολοποίηση της πρωτόγονης νόησης διαχέει όσους προτιμούν μορφές ζώων, η καθήλωση στην παιδική ηλικία εμπνέεται από μορφές κινουμένων σχεδίων, ο ιδεατός εαυτός, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η προσκόλληση στη μόδα διατρανώνεται με την υιοθέτηση προσωπείων γνωστών καλλιτεχνών και στις περιπτώσεις που ο χρήστης εμφανίζει πραγματική φωτογραφία του, παράλληλα εκφράζει τη διάθεσή του να παίξει με διαφανείς και ειλικρινείς όρους.

Η σεξουαλικότητα σε όλες τις μορφές είναι διάχυτη στο διαδίκτυο: Προκλητικές φιγούρες (κυρίως γυναικών) για άμεση, χωρίς αναστολές προσέγγιση, γλώσσα χυδαία ή ρομαντική, απωθημένα που αναδύονται υπό την ψευδαίσθηση της αναγεννητικής ανωνυμίας, οι κοινωνικές συμβάσεις, που μπορούν να καταλυθούν χωρίς συνέπειες. Εάν οι συνέπειες των πράξεων είχαν αληθινά αποτελέσματα στους χρήστες, το ίντερνετ θα ήταν ένα ατέλειωτο πεδίο φόνων, βιασμών, λαγνείας και παραβίασης των νόμων.

Ένα ανησυχητικό στοιχείο που προέκυψε από τις συνεντεύξεις είναι το αίσθημα κενού, που συνεπάγεται η πολύωρη χρήση των διαδικτυακών παιχνιδιών, του facebook, των ‘chat rooms’ και των άλλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης: Σχέσεις επιφανειακές, φρενήρεις, στιγμιαίες δημιουργούνται, μεταλλάσσονται και διαγράφονται με ένα κλικ. Νεαρά άτομα που εφευρίσκουν πολλαπλά προσωπεία, ανάλογα με την πλευρά του εαυτού, που θέλουν να παρουσιάσουν. Χρήστες που καπηλεύονται και οικειοποιούνται προφίλ άλλων ατόμων. Έκφραση κάθε συναισθήματος, παρόρμησης ή ενστίκτου χωρίς κανένα πρόσχημα. Επικοινωνία στην οποία, ακόμα και η χρήση κάμερας, αποκρύπτει τη γλώσσα του σώματος, αποδυναμώνοντας την αποκωδικοποίηση των μηνυμάτων.

Πλευρές της προσωπικότητας, που αναδεικνύονται αλόγιστα, χαρακτηριστικά που δραματοποιούνται για να εντυπωσιάσουν. Χρήστες άτολμοι στην προσωπική τους ζωή, με περίπλοκες οικογενειακές βιογραφίες, απαξιωμένοι από το εκπαιδευτικό σύστημα, αναδομούν την αυτοεκτίμησή τους μέσα από συγκρίσεις (π.χ. compare hotness) και διαγωνισμούς του Facebook, εισπράττουν φιλοφρονήσεις για την απόκρυφη φωτογραφία που ‘ανέβασαν’. Γυναικεία σαγηνευτικά και εν πολλοίς ψεύτικα προφίλ, που προκαλούν ρίγη σε χιλιάδες άγνωστους θαυμαστές, εικονικά κεράσματα και δώρα, υπενθύμιση γενεθλίων και σημαντικών στιγμών και έξαφνα ο πολύωρος χρήστης βυθίζεται σε μια ουτοπία κοινωνικότητας, γίνεται το επίκεντρο της προσοχής σε άτομα που υπό άλλες συνθήκες δεν θα θυσίαζαν γι’αυτόν ούτε λεπτό από το χρόνο τους. Μια ιδιότυπη ψυχοθεραπεία χωρίς κανόνες και όρια.

Οι δεξιότητες που πρέπει να καλλιεργηθούν για μια επιτυχημένη προσωπική κοινωνική προσαρμογή, τώρα αντικαθίστανται από άλλες που εγγυώνται ότι η εικονική προσωπικότητα και τα διαδικτυακά επιτεύγματα θα γίνονται διαρκώς αποδεκτά.

Η πραγματική ζωή φαντάζει ανιαρή, αργή, πληκτική, ανούσια. Οι σχέσεις, με τα τυπικά και τους κανόνες που επιβάλει η κοινωνία, απαράδεκτες. Το αίσθημα κενού καθώς ο χρήστης επαναφέρεται στην πραγματικότητα, ανήκεστο Η νέα γενιά που βίωσε την παγίωση του διαδικτύου μετά το 1995, που ανατράφηκε με online παιχνίδια και internet καφέ, που μέσα από το κινητό μπορεί να συνεχίσει απρόσκοπτα ό,τι άρχισε στον υπολογιστή, παρατείνοντας ακόμα περισσότερο τις ώρες χρήσης, έχει πρόβλημα συνεννόησης με τις υπόλοιπες γενιές, που δεν κατανοούν την ελκυστικότητα του ιντερνέτ. Η επικοινωνία και οι σχέσεις στην πραγματική ζωή απαιτούν διαπραγμάτευση, ρίσκο, υπομονή, επένδυση χρόνου και συναισθήματος. Η έκβασή τους πολλές φορές αμφίβολη. Αυτός που τις επιχειρεί δεν δέχεται άμεση ενίσχυση, όπως συμβαίνει στο διαδίκτυο, ειδικά σε μια κοινωνία που η συλλογικότητα φθίνει και ο ατομισμός ανακηρύσσεται σε πρώτιστη αξία. Οι σημερινοί νέοι, που μεγαλώνουν γνωρίζοντας άριστα την ηδονή του ‘social networking’, που χρησιμοποιούν το facebook περισσότερο από πέντε ώρες την ημέρα ,αποδίδουν στις πραγματικές τους ταυτότητες λιγότερη αξία σε σύγκριση με τις διαδικτυακές και δεν μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στον αληθινό κόσμο. Νιώθουν κατάθλιψη για την ανικανότητα αυτή, αδυνατούν να αντλήσουν ευχαρίστηση από μη ακραίες καταστάσεις, όπως αυτές των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Για το λόγο αυτό τις επιζητούν και στην πραγματική ζωή, με αποτέλεσμα πολλές φορές να φέρονται αντικοινωνικά. Βιώνουν στερητικά σύνδρομα, όταν δεν έχουν πρόσβαση και εξαρτούν την αυτοεκτίμησή τους από ένα πληκτρολόγιο ή joystick. Ο πολύωρος χρήστης αποδίδει μεγαλύτερη σημασία σε μια κακή βαθμολογία στα ratings του facebook, παρά σε μια αποδοκιμασία του δασκάλου ή των γονιών του. Πραγματικές σχέσεις καταστράφηκαν όταν ο ένας από τους δύο συντρόφους ανακάλυψε ότι ο άλλος έκανε flirt στο facebook ή διατηρούσε ένα πολύ επιτυχημένο προφίλ.

Η φιλία και η επικοινωνία επανανοηματοδοτείται: Ο ‘άλλος’, ο συνομιλητής σε ένα chat room δεν είναι ένα αμιγώς πραγματικό πρόσωπο, αλλά ένα προσωπείο, ένα κράμα από αληθινές ιδιότητες και φαντασιακές προβολές. Οι αισθητηριακές αναπαραστάσεις μηδαμινές. Ο χρήστης μιλά σε ένα πρόσωπο που ο ίδιος κατασκευάζει. Προβάλλει επάνω του τις επιθυμίες του, τις ελλείψεις του, τις προσδοκίες του και τις φαντασιώσεις του. Ο ‘άλλος’ ανάγεται σε μορφή ιδεατή. Η απογοήτευση είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό, όσων αποφασίζουν να συναντηθούν στην πραγματική ζωή.

Στο Facebook ο κόσμος είναι αταξικός. Ο πλούτος, το φύλο, η ηλικία, η καταγωγή, η εθνικότητα, το παρελθόν, τα επιτεύγματα δεν έχουν καμιά σημασία. Εξάλλου, καθένας μπορεί να προσποιηθεί οτιδήποτε. Η διαπραγμάτευση γίνεται επί ίσοις όροις, αλλά με τον διαρκή κίνδυνο να αποδειχθεί φενάκη. Οι περισσότεροι νέοι εκφράζουν αποτροπιασμό και θλίψη, όταν επιχειρούν να μεταφέρουν αυτή την εμπειρία στην πραγματική ζωή. Βυθίζονται έτσι ακόμα περισσότερο στην επίπλαστη κατάσταση των διαδικτυακών κοινοτήτων. Και είναι αυτή η αναντιστοιχία ανάμεσα στην ζωή και την εικονική πραγματικότητα που τελικά οδηγεί στην κατάθλιψη.

* Η μόνιμη στήλη του InVeria.gr "Ψυχολογία με λόγια απλά" παρουσιάζεται κάθε Τρίτη, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

 

Κάντε LIKE στη σελίδα του InVeria.gr και...  μείνετε ενημερωμένοι για όλα!

InVeria.gr