Η ψυχολογία με λόγια απλά: Πιστεύετε στις θεωρίες συνωμοσίας;

Γράφει ο Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Αιγαίου*: Μια απαραίτητη παράμετρος για τη διατήρηση της αυτοεκτίμησης είναι η αίσθηση του ελέγχου, η ουτοπία ότι μπορούμε να καθορίζουμε τα γεγονότα που συμβαίνουν ή τουλάχιστον να τα εντάσσουμε σε ένα ερμηνευτικό πλαίσιο, σε μια φιλοσοφία ή κοσμοθεωρία.

Η ανάγκη αυτή είναι τόσο μεγάλη, που τις περισσότερες φορές κατηγοριοποιούμε ερεθίσματα, ώστε να τα εξηγούμε συλλήβδην, αποδίδοντάς τους γενικές ιδιότητες, που ναι μεν αποκρύπτουν τη λεπτομέρεια, αλλά ομαδοποιημένα καθώς είναι, παρέχουν ευκολότερη αποκρυπτογράφηση του περιβάλλοντος, των αντιδράσεων, των συμπεριφορών. Μερικές φορές αυτή η διαδικασία αποτελεί την απαρχή των προκαταλήψεων, των στερεοτύπων, ακόμα και του ρατσισμού.

Ζούμε, λοιπόν, επιδιώκοντας να διατηρήσουμε τις σταθερές τις ζωής μας, να αποφύγουμε τα παράδοξα, αναπάντεχα γεγονότα, να καταφύγουμε στην αυθεντία, στο μεταφυσικό, στην πίστη, όπως ακριβώς και οι πρόγονοί μας.

Οι θεωρίες συνωμοσίας, οι τόσο διαδεδομένες ανά τους αιώνες, έχουν απήχηση σε λαούς και άτομα με ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:

Η αντίληψη του ελέγχου αποδίδεται σε εξωτερικά, πέρα από τον εαυτό γεγονότα, στο θεϊκό, στην αστρολογία, στη μοίρα. Ειδικά σε περιόδους κρίσεως η πεποίθηση αυτή επιτείνεται. Η αιτιολογία, όσο απίστευτη κι αν φαντάζει, είναι καλύτερη από την ανεξέλεγκτη τυχαιότητα.

Τα άτομα που ενστερνίζονται ανάλογες θεωρήσεις έχουν την τάση να τις πιστεύουν, ακόμα κι αν η μία με την άλλη αυτοαναιρούνται.

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν χρειάζονται λογικά επιχειρήματα, αντιστέκονται στην απόδειξη και πολύ χειρότερα, αντιστρέφουν την επιχειρηματολογία προς δικό τους όφελος.

Αυτοί που θα δεχθούν μία θεωρία συνωμοσίας ως αληθινή τείνουν να πιστεύουν και τις υπόλοιπες, που της μοιάζουν

Οι λάτρεις τους τις παρουσιάζουν ως μυστικό, που η κατοχή του τους καθιστά μύστες μιας ξεχωριστής αλήθειας.

Διαδίδονται με την ταχύτητα και επιμονή αστικών και μη μύθων.

Κάθε νέα ένδειξη ή γεγονός εντάσσεται στην διαλεκτική υπέρ της θεωρίας

Επιρρεπείς στην αποδοχή παρόμοιων εφευρημάτων είναι όσοι εύκολα κλίνουν υπέρ ακραίων πολιτικών τοποθετήσεων.

Οι κάτοχοι συνωμοτικών μυστικών σταδιακά αγνοούν κάθε ενάντια απόδειξη και αυξάνουν τον αριθμό όσων εμπλέκονται σε αυτές.

Η ευφυΐα δε συσχετίζεται με την υιοθέτηση των θεωριών ούτε κάποια κοινωνική ομάδα είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε αυτές.

Όσο πιο συγκεντρωτική είναι η εξουσία και όσο η πληροφορία φιλτράρεται προς τους πολίτες από μία ελίτ δημοσιογράφων, πολιτικών, παραγόντων, τόσο τα στοιχεία που φτάνουν στο κοινό είναι ασαφή, ελλειμματικά αμφισβητήσιμα, θολά και ευαίσθητα σε πολλαπλές ερμηνείες.

Η έλλειψη συμμετοχικότητας ενός λαού στα πολιτικά δρώμενα είναι κριτήριο της έκτασης, που θα λάβουν οι θεωρίες συνωμοσίας.

Η πίστη πως η ιστορία καθορίζεται από συνωμοτικές δυνάμεις, οι οποίες κινούν τα νήματα διαχρονικά, βασίζεται στην προαιώνια αντίληψη της μάχης του καλού με το κακό.

Οι συνωμοτικές θεωρίες ενισχύονται από τα ΜΜΕ με έμμεσο ή άμεσο τρόπο.

Σε ορισμένες περιπτώσεις ταυτίζονται με παρανοειδείς καταστάσεις, συλλογικές ή ατομικές και με τη μαγική σκέψη με τη διαφορά ότι συγκεκριμένα πολιτικά γεγονότα πυροδοτούν τέτοιες ερμηνείες και όχι όλα χωρίς διάκριση. Επομένως, η προγενέστερη ιδεολογία μπορεί να αποτελεί κριτήριο για την προδιάθεση σε ορισμένου τύπου θεωρίες.

Τέλος, οι θεωρίες συνωμοσίας σπάνια διακυβεύουν ένα πολιτικό σύστημα, αλλά αντίθετα το ευνοούν, επειδή οι δαιμόνιες δυνάμεις, στις οποίες αποδίδονται οι αιτίες της κρίσης, είναι πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο και επομένως δύσκολα αλλάζουν με επαναστατική-ανατρεπτική δράση.

* Η μόνιμη στήλη του InVeria.gr "Ψυχολογία με λόγια απλά" παρουσιάζεται κάθε Τρίτη, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Κάντε LIKE στη σελίδα του InVeria.gr και...  μείνετε ενημερωμένοι για όλα!

InVeria.gr