Οι περιλήψεις εισηγήσεων της Δ' Επιστημονικής Ημερίδας Τοπικής Ιστορίας (Βέροια, 3-4/10)

Την Παρασκευή 3 και το Σάββατο 4 Οκτωβρίου 2014 θα πραγματοποιηθεί στη Βέροια η Δ' Επιστημονική Ημερίδα Τοπικής Ιστορίας με τίτλο: "Μιλάμε για τη Βέροια του 20ου αιώνα: Η δεκαετία των μεγάλων ανατροπών και συγκρούσεων (1940 -1950)".

Παρακάτω δημοσιεύονται οι περιλήψεις των εισηγήσεων που θα πραγματοποιηθούν στην Ημερίδα:

Α΄ Συνεδρία

Άντα Κάπολα – Αγγελική Χριστοδούλου, ερευνήτριες ΑΣΚΙ

Τεκμήρια για την ιστορία της Βέροιας στις συλλογές των ΑΣΚΙ

Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) ιδρύθηκαν το 1992 με σκοπό τη δημιουργία ενός επιστημονικού και αρχειακού χώρου, επικεντρωμένου στην ιστορία των κοινωνικών κινημάτων του 20ού αιώνα και κύριο μέλημα την ελεύθερη πρόσβαση σε αρχεία τα οποία, μέχρι τότε, θεωρούνταν απόρρητα και μη προσβάσιμα στους ειδικούς και στο ενδιαφερόμενο κοινό. Η πρωτοβουλία ίδρυσής τους, ανήκε κυρίως στον Φίλιππο Ηλιού και σε μια ομάδα ιστορικών και πολιτικών επιστημόνων που πλαισίωσαν αυτή την προσπάθεια. Ο αρχικός πυρήνας των συλλογών των ΑΣΚΙ συγκροτήθηκε από τέσσερις αρχειακές ενότητες: το τμήμα του αρχείου του ΚΚΕ, το οποίο, μετά τη διάσπαση του 1968, περιήλθε στην κατοχή του ΚΚΕ εσ., το αρχείο των ραδιοφωνικών σταθμών «Ελεύθερη Ελλάδα» και «Φωνή της Αλήθειας» (1947-1968) και τέλος τα αρχεία του ΚΚΕ εσωτερικού και της Ε.ΑΡ. Στις  ενότητες αυτές προστέθηκε, το 1994, το αρχείο της προδικτατορικής ΕΔΑ. Σήμερα, μετά από είκοσι και πλέον χρόνια λειτουργίας, οι συλλογές των ΑΣΚΙ έχουν εμπλουτιστεί σημαντικά. Τα αρχειακά τεκμήρια ξεπερνούν πλέον τα 4 εκατομμύρια και παράλληλα η βιβλιοθήκη των ΑΣΚΙ φιλοξενεί πάνω από 25.000 τίτλους. Ιδιαίτερα ευνοημένη χρονική περίοδος, στα αρχεία και στις συλλογές των ΑΣΚΙ, είναι η δεκαετία ’40 η οποία τα τελευταία χρόνια αποτελεί σημαντικό ιστοριογραφικό πεδίο έρευνας. Η μοναδική σειρά παράνομου τύπου, η συλλογή φυλλαδίων και προκηρύξεων, το φωτογραφικό αρχείο καθώς και οι μεγάλες αρχειακές ενότητες συγκροτούν μια από τις πιο ουσιαστικές πηγές για την μελέτη της Κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου.

Στα αρχεία και στις συλλογές των ΑΣΚΙ, οι σειρές των εγγράφων και των εντύπων που αφορούν την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, για τον 20ο αιώνα είναι πλούσιες, πολυθεματικές και σε όγκο αρκετά επαρκείς. Αναφερόμενοι στην Ημαθία, και πιο συγκεκριμένα στην Βέροια, ο ερευνητής μπορεί να εντοπίσει τεκμήρια που σχετίζονται με την περιοχή, από το μεσοπόλεμο μέχρι και την δεκαετία του ’60. Τα ποικίλα αρχειακά τεκμήρια εντοπίζονται σε διαφορετικές συλλογές και αρχεία ανάλογα με την περίοδο. Για την δεκαετία του ’40, που αποτελεί και το θέμα της Ημερίδας της ΕΜΙΠΗ, τα έγγραφα που διασώζονται αφορούν κυρίως της περίοδο της Κατοχής και της απελευθέρωσης. Προέρχονται κατά κύριο λόγο από το αρχείο του ΚΚΕ και συγκεκριμένα από την αντίστοιχη τοπική κομματική οργάνωση καθώς και από το Γραφείο περιοχής Μακεδονίας στο οποίο υπάγεται. Συμπληρωματικά, στη βιβλιοθήκη των ΑΣΚΙ, στο τμήμα του παράνομου τύπου, φυλάσσονται τίτλοι εφημερίδων που εκδίδονταν στη Βέροια την περίοδο 1944-1945. Ακόμα, μία σπάνια σειρά προκηρύξεων της ΕΠΟΝ Βέροιας διασώζεται στο αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, πλαισιώνοντας τα υπόλοιπα αρχειακά υλικά, δίνοντας έτσι μία σημαντική ψηφίδα στην μελέτη της τοπικής ιστορίας.

Μαρία Χειμωνοπούλου, Δρ. Αρχαιολογίας, αρχαιολόγος ΥΠ.ΠΟ.Α., 11η ΕΒΑ

Αρχαιολογικά πεπραγμένα της Βέροιας και της περιοχής της στη δεκαετία 1940-1950

Στις 28 Οκτωβρίου του 1940, όταν τα ιταλικά στρατεύματα παραβίαζαν τα ελληνικά σύνορα, η αρχαιολογική Υπηρεσία, έχοντας το χρέος της διαφύλαξης ενός τεράστιου πολιτισμικού αποθέματος στελεχωνόταν από περίπου 30 αρχαιολόγους. Τη χρονιά του 1941 ιδρύεται με νομοθετικό διάταγμα η Διεύθυνσις ιστορικών μνημείων και αρχαιολογίας της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, με αρμοδιότητα επί πασών των εν Μακεδονία σχετικών υπηρεσιών του κράτους και ορισμένο προϊστάμενο τον Χαράλαμπο Μακαρόνα. Την επόμενη χρονιά ορίσθηκαν με νομοθετικό διάταγμα πέντε υπηρεσίες για την προστασία των κλασικών και βυζαντινών αρχαιοτήτων, μεταξύ των οποίων η ΙΒ΄ αρχαιολογική περιφέρεια με έδρα αρχικά την Κοζάνη και έπειτα τη Βέροια που περιελάμβανε τους νομούς Ημαθίας, Κοζάνης, Καστοριάς και Φλώρινας, ενώ για την προστασία των μεσαιωνικών και βυζαντινών αρχαιοτήτων της Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Θράκης, συστήθηκε η Β΄ περιφέρεια μεσαιωνικών και βυζαντινών αρχαιοτήτων με έφορο από τον Ιούνιο του 1943 τον Στυλιανό Πελεκανίδη.

Την εποχή εκείνη οι ολιγάριθμοι αρχαιολόγοι ήταν επιφορτισμένοι με το τιτάνιο έργο της ταχύτατης εκκένωσης των αρχαιολογικών μουσείων της χώρας και της απόκρυψης των πολύτιμων εκθεμάτων τους προκειμένου να διαφυλαχθούν από ενδεχόμενες καταστροφές κατά τη διάρκεια του πολέμου. Είχαν επίσης ν’ αντιμετωπίσουν την εξαιρετικά πιεστική εμμονή των Γερμανών να ανοίξουν τα αρχαιολογικά μουσεία και να εκτεθούν τα αρχαία που είχαν επιμελώς αποθηκευθεί ακόμη και σε υπόσκαπτους, υπόγειους χώρους, μόνο και μόνο για την πνευματική τέρψη των γερμανικών στρατευμάτων και αποκαλυπτική η σχετική απάντησή τους στις γερμανικέ αρχές. Πηγές για την κατάσταση των μνημείων, των αρχαιολογικών χώρων και των μουσείων της χώρας κατά τη διάρκεια του πολέμου όπως και για το μετά την απελευθέρωση διάστημα του εμφυλίου αποτελούν οι εκθέσεις των Γ. Μπακαλάκη και Χ. Μακαρόνα. 

Στην ανακοίνωση θα παρουσιασθούν τα ευρήματα της δεκαετίας από την πόλη της Βέροιας και την περιοχή του νομού Ημαθίας.

Β΄ Συνεδρία

Γιάννης Μελιόπουλος, δάσκαλος

«Πλευρές της εκπαιδευτικής διαδικασίας και πολιτικής στην πόλη της Βέροιας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘40»

Στην εισήγηση παρουσιάζονται όψεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας και άσκησης εκπαιδευτικής πολιτικής στην πόλη της Βέροιας κατά τη διάρκεια της ταραγμένης δεκαετίας του 1940.

Η εκπαίδευση ως αναπόσπαστο κομμάτι του εποικοδομήματος, συνεχίζει τη λειτουργία της κατά τα χρόνια που μας ενδιαφέρουν, ασφαλώς όχι χωρίς προβλήματα, προβλήματα  που δημιουργούν αρχικά ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, η ναζιστική κατοχή και κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας η ξένη επέμβαση για την υποταγή του λαϊκού παράγοντα και ο εμφύλιος πόλεμος στον οποίο οδηγείται ο τόπος.

Αναδεικνύονται κομμάτια αυτής της λειτουργίας με κέντρο τη Βέροια, εστιάζοντας ιδιαίτερα σε ζητήματα παιδαγωγικής και πειθαρχικών ποινών και δικαίου προς τους μαθητές της εποχής, φέρνοντας ταυτόχρονα στο φως πτυχές ευρύτερων προβλημάτων της λειτουργίας της εκπαίδευσης, όπως ζητήματα που αφορούν σε εκπαιδευτικούς-καθηγητές που στελεχώνουν το συγκεκριμένο σχολείο-σημείο αναφοράς για τη Βέροια, στα οικονομικά προβλήματα σχολείου και μαθητών, διογκωμένα και σοβαρότατα λόγω πολεμικής κατάστασης αλλά  και άλλες διαστάσεις, αντλώντας στοιχεία από τα αρχεία του 1ου Γυμνασίου Αρρένων Βέροιας (αρχεία που περιλαμβάνουν πρακτικά συνεδριάσεων του Συλλόγου Διδασκόντων και της Σχολικής Εφορίας) , τα οποία φυλάσσονται στα ΓΑΚ Βεροίας. Η παρούσα εισήγηση δεν φιλοδοξεί να διαπραγματευτεί θέματα σχετικά με το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων, των σχολικών εγχειριδίων και της γλωσσικής εκπαίδευσης που αποτελούν αντικείμενο διερεύνησης μιας άλλης εισήγησης.

Αναστασία Ταναμπάση, υπ. Δρ. Ιστορίας

Κατάστιχα Επιθεωρήσεως του ρουμανικού σχολείου Βέροιας την περίοδο της κατοχής

Η παρούσα εισήγηση αποπειράται να προβάλλει μια πρόσθετη σκοπιά από τη λειτουργία της ρουμανικής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στη Βέροια, όπως αυτή αποτυπώνεται στα Κατάστιχα Επιθεώρησης της Επιτροπής Διαχείρισης των εν Ελλάδι ρουμανικών σχολείων και εκκλησιών. Η συγκεκριμένη επιτροπή αποτελούσε το εποπτικό όργανο των ρουμανικών σχολείων και τελούσε υπό την αιγίδα του ρουμανικού Προξενείου Θεσσαλονίκης. Τα μέλη της λάμβαναν αποφάσεις για την πρόσληψη του διδακτικού προσωπικού, την επιλογή και την προμήθεια των βιβλίων, την αγορά ή τη διαχείριση των σχολικών κτιρίων. 

Σκοπός της εισήγησης είναι να αποτυπώσει ζητήματα που αφορούσαν τη λειτουργία του ρουμάνικου μεικτού σχολείου Βέροιας και να τα συσχετίσει με την κρίσιμη περίοδο της γερμανικής κατοχής έως την απελευθέρωση. Μέσα από το πρωτογενές αρχειακό υλικό, εξάγονται πολύτιμα συμπεράσματα σχετικά με την αύξηση του μαθητικού δυναμικού εν μέσω κρίσης, την απουσία ελέγχου από ελληνικές εκπαιδευτικές αρχές την περίοδο της κατοχής, καθώς και άλλες πληροφορίες, που αφορούν το εκπαιδευτικό έργο με βάση τις αξιολογήσεις των Ρουμάνων επιθεωρητών. 

Κων/νος Βλαστάρης, Δ/ντής 2ου Δ.Σ. Καβάλας, Υπ. Διδ. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Η εκπαίδευση στη Βέροια 1940 ως το 1950: κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις

Η μελέτη   αρχειακού υλικού  που προέρχεται από το Γ.Α.Κ. και το Μουσείο Εκπαίδευσης Βέροιας μας δίνει χρήσιμες πληροφορίες για τη λειτουργία των σχολείων της πόλης της Βέροιας την ταραγμένη περίοδο από το 1940 ως το 1950. Οι διαπιστώσεις  αφορούν αρχικά στο τοπικό επίπεδο αλλά σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τα μεγάλα εθνικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα της χώρας μας εκείνη την εποχή. Οι πληροφορίες που αντλούνται αφορούν τις πηγές εσόδων  και τα έξοδα των σχολείων  από τα οποία  προκύπτουν οι ανάγκες των σχολείων και των εκπαιδευτικών της εποχής και σοβαρά ζητήματα που απασχολούν τα σχολεία, όπως το αναφερόμενο «παιδομάζωμα».  Επίσης,  αντλούμε πληροφορίες για το σύστημα προαγωγών και μετακινήσεων των εκπαιδευτικών  για την προαναφερόμενη περίοδο. Η παρούσα ανακοίνωση πέρα από το ότι επιδιώκει να φωτίσει πλευρές που αφορούν το εκπαιδευτικό πλαίσιο της εποχής  και την αυτονόητη  διασύνδεση του με την κοινωνία της εποχής  και όλο το φάσμα των ζητημάτων που την απασχολούν αλλά και να καταδείξει τη σημασία  και το ρόλο από φορέων και οργανισμών  όπως το Γ.Α.Κ. και το Μουσείο Εκπαίδευσης για τη διάσωση και τη φροντίδα του αρχειακού υλικού.

Αντώνης Χατζηκώστας, επί πτυχίω φοιτητής ΤΕΦΑΑ Κομοτηνής

Στιγμιότυπα από την αθλητική ζωή στην Ημαθία κατά την περίοδο 1946-1949

Η αθλητικές δραστηριότητες και γενικότερα η αθλητική ζωή με διάφορες μορφές δεν έπαψαν (και) στο νομό μας να πραγματοποιούνται τη δεκαετία του ’40 παρά τις εξαιρετικά δύσκολες-ιδιόμορφες συνθήκες που επικρατούσαν. Δεν έχουν βρεθεί μέχρι τώρα στοιχεία για την περίοδο της κατοχής, πέρα από εκθέσεις της ΕΠΟΝ, σχετικά με τις δράσεις που αυτή ανέπτυσσε. Αντίθετα μετά την απελευθέρωση έχουμε ουσιαστικά την ανασυγκρότηση αθλητικών σωματείων και την πραγματοποίηση αθλητικών αγώνων μεταξύ τους, καθώς και με ομάδες γειτονικών περιοχών ή και με τις στρατιωτικές δυνάμεις που υπήρχαν στην περιοχή. Στην εισήγηση μου γίνεται μία πρώτη προσπάθεια καταγραφής της υπάρχουσας αθλητικής υποδομής, γενικότερα της αθλητικής δραστηριότητας  ώστε να τονιστούν τα χαρακτηριστικά των αθλητικών δραστηριοτήτων της εποχής (ποια αθλήματα, ποια σωματεία, και η ανταπόκριση σ’αυτά των κοινωνικών στρωμάτων)  στηριγμένος σε ντοκουμέντα που βρίσκονται στα ΓΑΚ Ν. Ημαθίας καθώς και σε αποδελτιοποίηση εφημερίδων της περιοχής.

Γ΄ Συνεδρία

Εμμανουήλ Γ. Ξυνάδας, Δρ. Θεολογίας με ειδίκευση στην Εκκλησιαστική Ιστορία

H στάση της Τοπικής Εκκλησίας της Βέροιας στην Κατοχή και τον Εμφύλιο, όπως αυτή αποτυπώνεται στον εκκλησιαστικό λόγο.

Η στάση και η δραστηριότητα της Εκκλησίας, γενικότερα, αλλά και εκπροσώπων της, κατά την περίοδο της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου Πολέμου, ειδικότερα, έχει απασχολήσει κατά καιρούς τους ειδικούς μελετητές της περιόδου.

Η έναρξη της κατοχικής περιόδου βρίσκει στο μητροπολιτικό θρόνο της τοπικής Εκκλησίας της Βέροιας το γηραιό μητροπολίτη Πολύκαρπο Σακκελαρόπουλο. Παρά την προχωρημένη ηλικία του, όπως αποδεικνύεται από διάφορες πηγές (βιβλιογραφικές και αρχειακές), ο μητροπολίτης Πολύκαρπος στάθηκε στο πλευρό του ποιμνίου του και το διακόνησε με κάθε μέσο και τρόπο. Οι αναφορές που συνδέονται με το πρόσωπό του κάνουν λόγο για μια χαρισματική προσωπικότητα που προσπαθούσε με κάθε τρόπο να προωθήσει τα αιτήματα του ποιμνίου του και να υπερασπιστεί το λαό της πόλης, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, με κάθε μέσο ενώπιον των γερμανικών αρχών Κατοχής. 

Ο Πολύκαρπος απεβίωσε μέσα στην κατοχική περίοδο (1943) και σε σύντομο χρονικό διάστημα τον διαδέχτηκε ο μητροπολίτης Αλέξανδρος Δηλανάς. Η δράση του Αλέξανδρου, τόσο κατά της διάρκεια της Κατοχής, όσο και στην περίοδο του Εμφυλίου ποικίλει. Αρχικά, τάχθηκε στο πλευρό της Εθνικής Αντίστασης και όπως αποδεικνύεται τόσο από έγγραφα όσο και από φωτογραφικό υλικό υποστήριξε τις δράσεις της στην επαρχία του και παρείχε φιλοξενία σε πρόσωπα γνωστά για την αντιστασιακή τους δράση, όπως ο παπα-Ανυπόμονος. Επιπλέον, ο Αλέξανδρος είναι ο μητροπολίτης της Απελευθέρωσης, αφού αυτός υποδέχθηκε τα τμήματα του ΕΛΑΣ που απελευθέρωσαν τη Βέροια στις 27 Οκτωβρίου 1944. Παράλληλα, ως μητροπολίτης της πόλης παραβρέθηκε στις εκδηλώσεις μαζί με τον μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδη, τον Στρατηγό του ΕΛΑΣ Ευριπίδη Μπακιρτζή κ.α.

Η στάση του Αλεξάνδρου φαίνεται πως μεταβάλλεται μετά την απελευθέρωση και πιθανότατα μετά τα Δεκεμβριανά, οπότε οι αντιστασιακές δυνάμεις δεν πειθάρχησαν στις κυβερνητικές εντολές για αφοπλισμό,  ο οποίος επετεύχθη εν μέρει με τη συμφωνία της Βάρκιζας. Αργότερα, κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου η στάση του μητροπολίτη γίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρη. Για τον Αλέξανδρο η χώρα και το έθνος κινδύνευαν από τον επαπειλούμενο κουμουνιστικό κίνδυνο και για το λόγο αυτό όλος ο λαός έπρεπε να συνταχθεί με τις δυνάμεις του κράτους προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος. Η Εκκλησία ετέθη επικεφαλής στον αγώνα της προστασίας και της διατήρησης της εθνικής συνείδησης των πολιτών – χριστιανών. Τούτο επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους και κυρίως μέσω του εκκλησιαστικού λόγου, κηρυγμάτων, εγκυκλίων, δημοσίων εγγράφων με διάφορους αποδέκτες, δημοσιευμάτων στον Τύπο κ.α. 

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και η παρουσία και δράση στην περιοχή δύο κληρικών, οι οποίοι αργότερα εξελίχθηκαν σε μητροπολίτες της Εκκλησίας της Ελλάδας. Πρόκειται για τον αρχιμανδρίτη Αυγουστίνο Καντιώτη, ο οποίος υπηρέτησε στη Βέροια, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ως στρατιωτικός ιερέας και για τον αρχιμανδρίτη Νικόδημο Βαληνδρά η παρουσία του οποίου μαρτυρείται στην πόλη κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Οι δύο ιερείς μέσω των κηρυγμάτων τους ασκούσαν τις ανάλογες επιρροές στο ποίμνιο της Βέροιας. Επιπλέον, ο Καντιώτης φαίνεται πως διατήρησε σχέσεις με τους Βεροιείς καθώς κείμενά του δημοσιεύονται κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου στην προωτοεκδιδόμενη τοπική εφημερίδα «Νέος Αγών».

Η παρούσα εισήγηση επιχειρεί να παρουσιάσει της στάση της Τοπικής Εκκλησίας και των εκπροσώπων της κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου. Προς την κατεύθυνση αυτή χρησιμοποιούνται πηγές αρχειακές και βιβλιογραφικές, οι οποίες περιλαμβάνουν στοιχεία, που αντλούνται από την αλληλογραφία των μητροπολιτών, από εγκύκλια σημειώματα, προκηρύξεις, ανακοινώσεις κ.α. Επιπλέον, στοιχεία αντλούνται και από δημοσιεύματα στον Τοπικό Τύπο της εποχής του Εμφυλίου Πολέμου.

π. Αθανάσιος Γ. Βουδούρης, υπ. Δρ. Εκκλησιαστικής Ιστορίας Α.Π.Θ.

«Τα Άλλα θύματα του Εμφυλίου στην Ημαθία»: Ανασυνθέτοντας τον κατάλογο του “Αἰματηροῦ ἀπολογισμοῦ τῆς Ἐαμοκρατίας ἐν τῇ περιφερείᾳ Βερροίας”, του μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Αλέξανδρου Δηλανά.

Το 1953 εκδόθηκε στην Αθήνα ένα βιβλίο, το οποίο αναφερόταν στη ζωή και τη δράση του μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Αλέξανδρου Δηλανά, με τίτλο «Ἀλέξανδρος Δηλανάς – Ὁ ἀπό Ἀνέων, Περγάμου καὶ Ζιχνῶν, μητροπολίτης Βερροίας καὶ Ναούσης». Συγγραφέας του υπήρξε ο Δρ. Παιδαγωγικών Επιστημών Νικίας Θεοφίλου, ο οποίος, την εποχή εκείνη, αναλάμβανε την έκδοση «βιογραφιών» μητροπολιτών της Εκκλησίας της Ελλάδας, σε μία σειρά εκδόσεων την οποία τιτλοφορούσε «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος καὶ οἱ πρόμαχοι αἰτῆς ἱεράρχαι». Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου αυτού δημοσιεύεται ένας εκτενής κατάλογος, με τον τίτλο «Ὁ αἰματηρός ἀπολογισμός τῆς Ἐαμοκρατίας ἐν τῇ περιφερείᾳ Βερροίας». Σε αυτόν παρουσιάζονται τα ονόματα 320 ανθρώπων, οι οποίοι εμφανίζονται ως θύματα των κομμουνιστών ανταρτών της εποχής του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (στο διάστημα μεταξύ των ετών 1943 – 1947), σε περιοχές της μητροπολιτικής περιφέρειας του Αλεξάνδρου. 

Πώς προέκυψε αυτός ο κατάλογος; Για ποιον λόγο περιλαμβάνει θύματα μόνο της μίας πλευράς του Εμφυλίου; Γιατί δεν συμπεριλαμβάνονται τα θύματα των Γερμανών και των συνεργαζόμενων με αυτούς οργανώσεων; Ποιά η σχέση και η σύνδεση του καταλόγου με τη ζωή και το έργο του μητροπολίτη και ποιά η σκοπιμότητα συμπερίληψής του σε ένα έργο «βιογραφίας» ενός ιεράρχη της ορθόδοξης Εκκλησίας; 

Στα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να δώσουμε ορισμένες απαντήσεις αξιοποιώντας, συνδυαστικά, την έκδοση του 1953 με ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον, άγνωστο (μέχρι στιγμής), αρχειακό υλικό, το οποίο φαίνεται ότι αποτέλεσε τη βάση της σύνταξης του συγκεκριμένου καταλόγου. Πρόκειται για αναφορές και καταλόγους θυμάτων και καταστροφών, των ετών 1944, 1945 και 1947, οι οποίες αποστέλλονταν από τους εφημέριους των ενοριών της επαρχίας προς τη μητρόπολη της Βέροιας, ύστερα από σχετικές οδηγίες του μητροπολίτη Αλεξάνδρου. 

Αν και δεν έχει, δυστυχώς, διασωθεί το σύνολο των αναφορών (όλων των ενοριών της μητρόπολης), εντούτοις, είναι σαφές ότι η εικόνα που αποκομίζουμε, μέσα από την εξέταση του συγκεκριμένου υλικού, είναι αρκετά διαφορετική από αυτή του καταλόγου του 1953. 

Στην επικείμενη ανακοίνωση θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε και να αποκωδικοποιήσουμε τους λόγους και τους μηχανισμούς της σύνταξης του συγκεκριμένου καταλόγου, καθώς και τη σχέση του με τις αναφορές των εφημερίων της επαρχίας προς τον μητροπολίτη Αλέξανδρο, οι οποίες για πολλά χρόνια (μέχρι και σήμερα) αποτέλεσαν «επτασφράγιστο μυστικό».  

Δημήτρης Καρασάββας, δημοσιογράφος – ερευνητής

Η μνήμη της κατοχής στην Βέροια μέσα από τις τοπικές μαρτυρίες

Η τραγική περίοδος της Γερμανικής Κατοχής υπήρξε η αιτία για την σκληρή δοκιμασία της πόλης και των ανθρώπων της. Την ήττα και εθνική ταπείνωση ακολούθησε η πλήρης ανατροπή των πάντων σε κρατικό και κοινωνικό επίπεδο. Η νέα δραματική κατάσταση αναδεικνύει το πρόβλημα της επιβίωσης στην πρώτη θέση. Η βία εισβάλει στη ζωή των ανθρώπων και ο φόβος με την καχυποψία πλημμυρίζουν τις καρδιές τους. Οι μαρτυρίες από την περίοδο εκείνη μεταδίδουν την ατμόσφαιρα που επικρατούσε και αναπλάθουν την εικόνα της πόλης και των ανθρώπων της. Η ανθρώπινη φύση δοκιμάζεται σε ακραίες καταστάσεις και αντιδρά άλλοτε με μεγαλείο και ενίοτε με μικρότητα. Η Βέροια, απέναντι στην πείνα, τις συλλήψεις, τους φόνους των κατακτητών, αντέδρασε με την ενεργή συμμετοχή της στον Αντιστασιακό Αγώνα και γεύτηκε εντέλει την χαρά της Απελευθέρωσης.

Δ΄ Συνεδρία

Αλέκος Χατζηκώστας, δημοσιογράφος - συγγραφέας

Πλευρές της περιόδου Οκτώβρης 1944-Φλεβάρης 1945 στην Βέροια

Η περίοδος της απελευθέρωσης από την Γερμανική Κατοχή (Οκτώβρης 1944), μέχρι την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας, είναι μία πολυσυζητημένη περίοδος. Για πολλά χρόνια η προπαγάνδα των νικητών του εμφυλίου, χαρακτηρίζοντας την ως περίοδο «Εαμοκρατίας», προσπάθησε στην ολιγόμηνη διάρκεια της να «φορτώσει» όλα τα «κακά» στην αντίπαλη της πλευρά. Και όμως ήταν μία περίοδος ανόρθωσης και δημιουργίας από τα ερείπια του πολέμου, μία περίοδος έντονων πολιτικών ζυμώσεων, αλλά και εφαρμογής πρωτόγνωρων θεσμών λαϊκής αυτοδιοίκησης-λαϊκής δικαιοσύνης που το κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η έλλειψη  κεντρικής εξουσίας-κυβέρνησης μια και η εξουσία της «κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας» δεν έφτανε μέχρι εδώ.

Στη εισήγηση θα γίνει προσπάθεια καταγραφής των προβλημάτων ανοικοδόμησης αλλά και της παρέμβασης των δυνάμεων του ΕΑΜ μέσω της αλληλογραφίας (βρίσκεται στα ΓΑΚ Ν. Ημαθίας) του τότε ΕΑΜικού δημάρχου Βέροιας Κ. Ιωσηφίδη με τους διάφορους φορείς της περιοχής. Επίσης στηριγμένος σε εκθέσεις των ΕΑΜ-ΚΚΕ (προερχόμενες από τα ΑΣΚΙ) θα γίνει μία μικρή αποτύπωση της παρέμβασης σε μια σειρά οικονομικούς-κοινωνικούς τομείς. Θα υπάρχει ακόμη σύντομη αναφορά για την προσπάθεια τιμωρίας των συνεργατών με τους κατακτητές μέσω της αξιοποίησης των δικαστικών αρχείων της περιοχής (Δίκες Δοσιλόγων) . Τέλος θα παρουσιαστούν μέσω εγγράφων των μετέπειτα τοπικών αρχών (ΓΑΚ Ν. Ημαθίας), η προσπάθεια συκοφάντησης της περιόδου αυτής μέσω κατασκευασμένων στοιχείων για θύματα και υλικές ζημιές. Στην εισήγηση δεν συμπεριλαμβάνονται οι «επιπτώσεις» των «Δεκεμβριανών» στην περιοχή, πλευρές της γενικότερης δράσης του ΕΑΜ-ΚΚΕ (μια και εδώ ήταν η έδρα του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ), καθώς στρατιωτικών θεμάτων (εδώ ήταν η έδρα της Ομάδας μεραρχιών του ΕΛΑΣ).

Δρ. Χρήστος Σκούπρας, φιλόλογος

Η «εποχή» του εμφυλίου πολέμου (1946-1949) στη Βέροια

Στόχος της σύντομης μελέτης είναι, μέσω της ενθύμησης τομέων της κοινωνικής ζωής του εμφυλίου στην πόλη της Βέροιας, να ανασυγκροτήσουμε συμβολικά το παρελθόν και να συνειδητοποιήσουμε  την ιστορία του εμφυλίου στο  σώμα της πόλης για να δούμε με ποιον τρόπο ο εμφύλιος πόλεμος επηρέαζε την καθημερινή ζωή των πολιτών. Οδηγός και βοηθός σ’αυτήν την προσπάθεια είναι η παραδειγματική μνήμη για συγκεκριμένες πλευρές του παρελθόντος, όπως οι συνθήκες περιορισμού και φόβου των πολιτών της Βέροιας κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων 1946-1949, ο ρόλος των Δηλώσεων Μετανοίας από διάφορα πρόσωπα και κοινωνικές ομάδες για τη συμμετοχή  στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο με την παράταξη της Αριστεράς και, τέλος, η στάση και οι  επιλογές της βλάχικης εθνοτικής ομάδας της πόλης κατά τη συγκεκριμένη περίοδο ως αποτέλεσμα των έκτακτων συνθηκών του εμφυλίου πολέμου. Το υλικό της μελέτης προήλθε από την επεξεργασία και ταξινόμηση  των ειδήσεων δύο τοπικών εφημερίδων της πόλης, από την εφημερίδα «Ο Θαρραλέος» (1946) του Ηλία Νόβα και  από την εφημερίδα «ο Νέος Αγών» (1948) του Παναγιώτη Γιαννακάκη. Στη μελέτη εξετάζεται εάν και σε ποιο βαθμό τα φαινόμενα και τα γεγονότα της καθημερινής ζωής στη Βέροια συνιστούν πολιτισμικό τραύμα σε συγκεκριμένες συλλογικές ομάδες που, ίσως, ακόμη να μην έχει ξεπεραστεί.

Ευγενία Καβαλάρη, Φιλόλογος, Πρόεδρος Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας

Η μάχη της Νάουσας (Γενάρης του 1949) και οι αναφορές της στο Ραδιοφωνικό Σταθμό «Ελεύθερη Ελλάδα» του ΔΣΕ

 Η «μάχης της Νάουσας» (8-11 Γενάρη του 1949) είναι η σημαντικότερη μάχη κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στην Ημαθία και μία από τις σημαντικότερες μάχες στη χώρα μας, την περίοδο αυτή. Ήταν η πρώτη φορά που ο ΔΣΕ κατέλαβε ολοκληρωτικά μία πόλη και την κράτησε για 3 μέρες. Η Μάχη της Νάουσας συμπίπτει με την εποχή της μεγαλύτερης ανάπτυξης του ΔΣΕ. Είναι η εποχή των μεγάλων «εκ παρατά¬ξεως» αναμετρήσεων του ΔΣΕ με τον Κυβερνητικό Στρατό, που άρχιζαν το καλοκαίρι του 1948 στο Γράμμο και συνεχίζονταν με τον επιτυχημένο ελιγμό και την αντεπίθεση στο Βίτσι. Το ίδιο το γεγονός πήρε και προπαγανδιστικά πανελλαδικές διαστάσεις, αντιμετωπίστηκε διαφορετικά από τα αντίπαλα στρατόπεδα.

Από την πλευρά του «Εθνικού Στρατού» και της κυβέρνησης έγινε προσπάθεια συνολικής υποβάθμισης της στρατιωτικής σημασίας του γεγονότος, ενώ προβλήθηκαν ιδιαίτερα πλευρές υλικών καταστροφών στην πόλη καθώς και εκτέλεσης «επωνύμων»  σε μία προσπάθεια να στηριχτεί η κατηγορία περί «αιμοδιψών δολοφόνων» που αποδίδονταν στους αντάρτες του ΔΣΕ.

Από την πλευρά του ΔΣΕ και του ΚΚΕ γίνεται προσπάθεια αξιοποίησης της με στόχο αφενός να ενισχυθεί ακόμη παραπέρα το ηθικό των δυνάμεων του και αφετέρου να σταλεί ένα πανελλαδικό μήνυμα ότι ο αγώνας συνεχίζεται και φέρνει αποτελέσματα. Επίσης προβάλλονται πέρα από τη στρατιωτική επιτυχία και άλλες πλευρές που έχουν να κάνουν με τη στρατολόγηση νέων στο ΔΣΕ καθώς και των προσπαθειών αναδιαπαιδαγώγησης των αιχμαλώτων στρατιωτών του εθνικού στρατού. Με βάση τα παραπάνω στη εισήγηση μου θα αναφερθώ σε ορισμένα σπάνια ντοκουμέντα (προέρχονται κυρίως από τα Αρχεία Σύγχρονης Ιστορίας-ΑΣΚΙ) που αφορούν στην προπαγανδιστική αξιοποίηση της όλης επιχείρησης από τον τότε ραδιοφωνικό σταθμό του ΚΚΕ.