Το έργο συντήρησης – αναστήλωσης του ανακτόρου των Αιγών το 2010-11: Ένα αναπάντεχο εύρημα

Η συντήρηση - αναστήλωση του ανακτόρου των Αιγών ήταν το πρώτο έργο αρχαιολογικής αυτεπιστασίας που εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ τον Απρίλιο του 2010 με αποτέλεσμα και λόγω του μεγάλου οικονομικού μεγέθους του  - 7 εκατομμύρια Ευρώ- να αποδειχθεί πεδίο δοκιμής για τις νέες διαδικασίες υλοποίησης που διαφέρουν ουσιαστικά από εκείνες του Γ΄ΚΠΣ.  

Εδώ καθοριστικός ήταν ο ρόλος του προϊσταμένου του τμήματος διοίκησης και οικονομικών της ΙΖ΄ΕΠΚΑ κ. Γιώργου Κεχαϊδη, αλλά και της οικονομικής υπολόγου του έργου κ. Ελένης Τοπαρλάκη.

Και τους δύο θέλω να τους ευχαριστήσω και από την θέση αυτή.

Οι εργασίες στο πεδίο ξεκίνησαν τον Σεπτέμβρη του 2010 και, αν εξαιρέσουμε την πρόσφατη κακοκαιρία, συνεχίζονται απρόσκοπτα μέχρι τώρα από μια πολυπληθή ομάδα -85 άτομα κ.μ.ο.- επιστημόνων, τεχνικών και ειδικευμένων εργατοτεχνιτών που δουλεύουν με ζήλο, συνέπεια και αποτελεσματικότητα σε συνθήκες που δεν είναι πάντα ιδανικές.
Τους ευχαριστώ όλους θερμά.

Στην τρέχουσα φάση του έργου προβλέπεται να ολοκληρωθούν οι υποδομές, αλλά και η συντήρηση και η αισθητική αποκατάσταση των δαπέδων και η ανάκτιση των τοίχων της δυτικής, νότιας και νοτιοανατολικής πτέρυγας  του μεγάλου περιστυλίου, ώστε το μνημείο να γίνει επισκέψιμο κατά προτίμηση πριν από το τέλος του 2014.

Tώρα το ανάκτορο είναι κλειστό για το κοινό, άνοιξε ωστόσο την μέρα των μουσείων με ξεναγήσεις για σχολεία και κυρίως άνοιξε στις 30 Μαίου 2011 για τους κατοίκους της περιοχής με μια μεγάλη και ιδιαίτερα συγκινητική εκδήλωση που συνέδεσε το κορυφαίο μνημείο με την ζωντανή παράδοση του τόπου.

Η εκδήλωση κινηματογραφήθηκε προβλήθηκε στην τηλεόραση και υπάρχει στο you tube.

Η προβολή του μνημείου και του έργου στο κοινό γίνεται ως τώρα κυρίως με συνεντεύξεις και αφιερώματα, σύντομα  όμως θα είναι στον αέρα η σχετική ιστοσελίδα, όπου θα μπορεί κανείς να μαθαίνει όλα τα νέα του ανακτόρου.

Στο μεταξύ δημοσιεύτηκε στα αγγλικά το πρώτο εκτενές επιστημονικό άρθρο όπου παρουσιάζονταιι όλα τα νέα συμπεράσματα της έρευνας μας μέχρι και το 2010. Αρκετά αναλυτική είναι η παρουσίαση του ανακτόρου στον κατάλογο της πρόσφατης περιοδικής έκθεσης για την Μακεδονία που έγινε στο Λούβρο, ενώ στο άμεσο μέλλον πρόκειται να δημοσιευτεί στα πρακτικά της σχετικής ημερίδας ανακοίνωση που αφορά στις λειτουργίες, τα πρότυπα και την ιδεολογική άποψη που αποτυπώνεται στο μνημείο.

• Α. Kottaridi, The Palace of  Philip II at Aegae  in Robin Lane Fox (Ed.), Brill’s Companion to ancient Macedon (2011) 

• Της ίδιας, Le palais d’ Aegai, les nouvelles decouvertes in  Macedoine antique, au royaume d’ Alexandre le Grand (2011)

• Της ίδιας, Le palais de Philippe IIem a Aegai. Fonction, Modelles, Ideologie

Εξ αιτίας του προβληματικού υπεδάφους η αποστράγγιση είναι ένα από τα πρώτα ζητήματα που προσπαθήσαμε και την χρονιά που πέρασε να αντιμετωπίσουμε με την επέκταση του αντιστοίχου δικτύου.

Με δεδομένο το τεράστιο πρόβλημα έλλειψης χώρων της ΙΖ΄ΕΠΚΑ στην περιοχή των Αιγών, αναγκαστική ήταν η επέκταση των υποστέγων στα οποία ταξινομούνται και αποθηκεύονται τα αρχιτεκτονικά μέλη, αλλά και η δημιουργία του υπόστεγου χώρου για την υδροβολή στα ανατολικά και του χώρου κατασκευής τεχνητού λίθου στα δυτικά του μνημείου.

Οι διαγωνισμοί για τις προμήθειες υλικών και εργαλείων ήταν επίπονοι και χρονοβόροι προχώρησαν όμως εγκαίρως και εκτός από όλα τα άλλα στο ανάκτορο βρίσκεται πια πανέτοιμος να αναλάβει δράση ο γερανός που ελπίζω πως θα μας βοηθήσει να αναστηλώσουμε όχι μόνο τους τοίχους αλλά και κίονες έτσι που το μνημείο να αποκτήσει και πάλι κάτι από την παλιά του αίγλη.
Με μια ιδιαίτερα ενισχυμένη ομάδα συντηρητών, η συντήρηση αποτέλεσε φυσικά έναν από τους κύριους τομείς της δραστηριότητας μας:

Εργασίες έγιναν στο δωμάτιο Ε που αποδείχθηκε πολύ πιο απαιτητικό από ότι περιμέναμε.

Συστηματικός καθαρισμός και σχολαστική τεκμηρίωση έγινε και στο μωσαϊκό στο συγκρότημα Α, στον ένα από τους ανδρώνες του οποίου βρέθηκαν θραύσματα από χρυσό στεφάνι ελιάς, μαρτυρία  σπάνια, πολύτιμη και απροσδόκητα άμεση των βασιλικών συμποσίων που τελέστηκαν εκεί σε πολύ κλειστό κύκλο…

Μοναδικό, όσο και προβληματικό το ψηφιδωτό του ανδρώνα  G με την αρπαγή της Ευρώπης μας ανάγκασε να ακολουθήσουμε τον δρόμο και τον τρόπο των αρχαίων κατασκευαστών…

Φορτία βότσαλα από την κοίτη του Αλιάκμονα μεταφέρθηκαν στο ανάκτορο, κοσκινίστηκαν και απλώθηκαν στο τραπέζι να ξεδιαλεχτούν με το χέρι μια-μια οι σπάνιες πολύτιμες ψηφίδες που ταιριάζουν σε χρώμα, ποιότητα και μέγεθος για να γίνουν οι συμπληρώσεις, αλλά και το νέο υπόστρωμα…

Εν όψει της ανάκτισης μεγάλο βάρος δόθηκε στη συντήρηση των λίθινων μελών.

Στην προηγούμενη φάση του έργου εκατοντάδες μέλη και θραύσματα που βρίσκονταν διάσπαρτα στο μνημείο συγκεντρώθηκαν σε περισσότερο προστατευόμενα σημεία, τεκμηριώθηκαν συστηματικά και ξεκίνησε η διεξοδική μελέτη και η συσχέτιση τους με τις κατά χώρα δομές του κτηρίου.

Τώρα, αφού σε όλα τα μέλη και τα θραύσματα τοποθετήθηκαν σταθερά μετάλλινα καρτελάκια με τα νούμερα καταγραφής τους, ξεκίνησε συστηματικά η διαδικασία συντήρησης: μέλη και θραύσματα ταξινομούνται σε ομάδες κατά είδος, συσχετίζονται για να διαπιστωθεί αν κάποια συνανήκουν,  καθαρίζονται και στερεώνονται, συγκολλούνται και συμπληρώνονται και εν τέλει τακτοποιούνται σε προστατευόμενα σημεία.

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αποκάλυψη των εξαιρετικής ποιότητας λευκών  κονιαμάτων που κάλυπταν όλα τα μέλη προστατεύοντας τα και δίνοντας τους την εικόνα, αλλά σχεδόν και την υφή αψεγάδιαστου λευκού μαρμάρου. Η συστηματική μελέτη των πολυποίκιλων κονιαμάτων του ανακτόρου των Αιγών είναι βέβαιο ότι θα πλουτίσει εξαιρετικά τις γνώσεις μας για την αρχαία τεχνολογία.

Παράλληλα με τις εργασίες συντήρησης προχώρησε και η ανασκαφική τεκμηρίωση του κτηρίου στα νότια και δυτικά, στο δυτικό περιστύλιο αλλά και στο βόρειο ανάλημμα.

1. Βόρειο ανάλημμα
Εδώ έχουμε την μοναδική ευκαιρία να μελετήσουμε συστηματικά όχι μόνον τον τοίχο, αλλά και την επίχωση με την οποία συμπληρώθηκε η ταράτσα του ανακτόρου, ένα αρχαίο τεχνικό έργο πολύ μεγάλης κλίμακας το οποίο αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτελεσματικό  -υπενθυμίζω ότι το συνολικό μήκος του αναλήμματος είναι 104 μ. (320 πόδια) το πάχος του τοίχου αντιστήριξης περ. 2,20μ., το ύψος του στα ανατολικά σχεδόν 8 μ. και στα δυτικά 14 μ.-

Την μελέτη και δημοσίευση του αναλήμματος έχουν αναλάβει ο αρχαιολόγος Στέργιος Λιούλιας και η μηχανικός Ολυμπία Φελεκίδου, εγώ θα περιοριστώ εδώ σε μια διαπίστωση που αφορά στην  καταστροφή του.

Παρατηρώντας τους σωρούς υλικών που υπήρχαν δίπλα από την διαδρομή του αναλημματικού τοίχου διαπιστώνεται ότι τα υλικά αυτά προέρχονται είτε από την επίστεψή του (γείσα και αντιθήματα γείσων) είτε πρόκειται για τμήματα της (βόρειας) όψης των λιθοπλίνθων του.

Εξετάζοντας τα σημεία όπου ο αναλημματικός  τοίχος σώζεται σε ύψος μερικών δόμων γίνεται προφανές ότι υπάρχει βαθιά ρωγμή κατά μήκος σε απόσταση περίπου μισού μέτρου από την πρόσοψη, όσο δηλαδή το πάχος της δρομικής εξωτερικής λιθοπλίνθου.


Η εξήγηση για το φαινόμενο αυτό νομίζω πως είναι η παρακάτω: Όταν τον πρώτο αιώνα μ.Χ. συνέβη η μεγάλη κατολίσθηση που κατέστρεψε οριστικά το άστυ των Αιγών, το ανατολικό τμήμα του αναλημματικού τοίχου (όπου βρέθηκαν τα γείσα)  θα πρέπει να σωζόταν ακόμη στο σύνολο του ύψους του, ενώ το υπόλοιπο είχε ήδη αρχίσει να λιθολογείται.

Η τρομακτική ώθηση είχε σαν συνέπεια να καταρρεύσει το ανώτερο τμήμα του τοίχου ο οποίος  ρηγματώθηκε κατά μήκος. Σε ορισμένα σημεία κατέρρευσαν και τμήματα του μετώπου του τα οποία μαζί με τα γείσα καταχώθηκαν και καλύφθηκαν από βλάστηση με αποτέλεσμα να μη γίνουν αντιληπτά από αυτούς που τον λιθολόγησαν στη διάρκεια των αιώνων.

Το υλικό αυτό σήμερα μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμο για την ανάταξη του μνημείου, αφού μας δίνει όχι μόνον ολόκληρη  την εντυπωσιακή επίστεψη του αναλημματικού τοίχου στο μισό περίπου του μήκους του, αλλά και ένα σημαντικό τμήμα της αρχικής όψης του

2. Νότιος διάδρομος
Στο πλαίσιο της προετοιμασίας για την ανάταξη του νότιου τοίχου του ανακτόρου αφαιρέθηκαν όλοι οι μάρτυρες που είχαν αφεθεί κατά την ανασκαφή του 2007-2009 και ερευνήθηκε σχολαστικά το «δάπεδο» από στρώση χαλικιών που εκτείνεται σχεδόν σε όλο το μήκος του μεγάλου περιστυλίου.

Το «δάπεδο» αυτό που δεν έγινε αντιληπτό στις ανασκαφές της δεκαετίας του ’50 και ‘60,  βρίσκεται λίγο χαμηλότερα από την ευθυντηρία του ανακτόρου, αποτελείται από μια πυκνή στρώση χαλικιών χωρίς κονίαμα και εκτείνεται σχεδόν σε όλο το μήκος του νότιου τοίχου του μεγάλου περιστυλίου. Στα νότια έχει «κοπεί» από την θεμελίωση του εξωτερικού τοίχου του μεγάλου διαδρόμου που κατασκευάστηκε στα ελληνιστικά χρόνια.

Όπως όλα δείχνουν πρόκειται για ένα «εργοταξιακό δάπεδο», μια επίστρωση που έγινε κατά τη διάρκεια του κτισίματος του κτηρίου, πιθανότατα σε περίοδο βροχών για να σταθεροποιήσει το πηλώδες έδαφος.

Η βαθιά αυλακιά που τρέχει σε όλο του το μήκος παράλληλα με τον νότιο τοίχο του ανακτόρου και τα κάθετα προς αυτήν ίχνη που οδηγούν στον τοίχο σχετίζονται πιθανότατα με το σύστημα μετακίνησης των λιθόπλινθων που χρησιμοποιήθηκαν σαν οικοδομικό υλικό.

Η μελέτη της δομής αλλά και της θεμελίωσης του εξωτερικού (νότιου) τοίχου του νότιου διαδρόμου, επιβεβαίωσε την αρχική μας διαπίστωση ότι ολόκληρη αυτή η κατασκευή είναι μια  μεταγενέστερη προσθήκη των ελληνιστικών χρόνων. Οι εσωτερικές κατατμήσεις  του δυτικού τμήματος του διαδρόμου χρονολογούνται σε περισσότερες φάσεις, κάποιοι μάλιστα από τους εγκάρσιους τοίχους φαίνεται πως κατασκευάστηκαν μετά την καταστροφή του ανακτόρου που έγινε λίγο πριν τα μέσα του 2ου προχριστιανικού αιώνα, ώστε να δημιουργηθούν μικροί χώροι για την στέγαση των τεχνιτών (κεραμείς, λιθοξόοι) που εγκαταστάθηκαν στον χώρο του βασιλικού καθιδρύματος των Αιγών μετά την κατάλυση του Μακεδονικού βασιλείου.

3. Δυτικό περιστύλιο
Αντίθετα με τον νότιο διάδρομο, το δυτικό περιστύλιο ανήκει στην αρχική φάση του ανακτόρου, δηλαδή κατασκευάστηκε μαζί με το μεγάλο περιστύλιο ανάμεσα στο 350-340 π.Χ. Η άποψη αυτή που διατυπώσαμε το 2009 επιβεβαιώνεται κατηγορηματικά από την ανασκαφή των θεμελιώσεων τόσο στο σημείο σύνδεσης των δύο περιστυλίων, όσο και σε άλλα τμήματα των χώρων του δυτικού περιστυλίου.

Το δυτικό περιστύλιο που ήταν μονόροφο και χαμηλότερο και ουσιαστικά κρυβόταν πίσω από τον όγκο του ανατολικού σχεδιάστηκε εξ αρχής με σκοπό να στεγάσει βοηθητικές χρήσεις (λουτρά, μαγειρεία, αποθήκες, κ.λ.π). απαραίτητες για την υποστήριξη της επίσημης-δημόσιας λειτουργίας του κυρίως ανακτόρου.

Ακόμη και ο μεγάλος νότιος διάδρομος που προστέθηκε στα ελληνιστικά χρόνια, συνδέοντας και εξωτερικά τα δύο περιστύλια, χρησιμοποιήθηκε στην περιοχή του δυτικού σαν αποθηκευτικός χώρος, όπως δείχνουν οι λάκκοι των μεγάλων πίθων που υπήρχαν κατά μήκος των τοίχων του, ξεκινώντας από την περιοχή του «σκευοφυλακίου». 

Έχοντας ουσιαστικά επιλύσει τα ζητήματα των οικοδομικών φάσεων, της κάτοψης αλλά και τα βασικά ζητήματα της πρόσοψης του μνημείου, προχωρήσαμε σε σκέψεις για την διαμόρφωση των ανωδομών.

Χρησιμοποιώντας ενδείξεις, εικονογραφικά παράλληλα και το κριτήριο των αναλογιών που στο οικοδόμημα αυτό εφαρμόζεται με θρησκευτική ευλάβεια φτάσαμε σε υποθέσεις που φαίνονται εύλογες, αλλά με δεδομένη την τεράστια καταστροφή και την απώλεια υλικού που έχει υποστεί το μνημείο δεν θα μπορούσαμε να ελπίσουμε να αποδειχτούν.

4. Ένα απροσδόκητο εύρημα
Όμως ένα απολύτως απρόσμενο εύρημα ήρθε στο τέλος του Νοέμβρη του 2011 για να μας αποδείξει ότι τελικά στην αρχαιολογία τίποτε δεν είναι αδύνατο.

Αφού απομακρύνθηκαν οι επιχώσεις των παλιών ανασκαφών που κάλυπταν την περιοχή στα δυτικά του βοηθητικού περιστυλίου, έγιναν δοκιμαστικές τομές για την διερεύνηση του πρανούς.

Έτσι ήρθε στο φως ένας ευρύχωρος κιβωτιόσχημος τάφος που περιείχε μια ταφή και έξι ανακομιδές της παλαιοχριστιανικής εποχής.

Η μεγάλη έκπληξη εδώ δεν ήταν το περιεχόμενο, αλλά το υλικό κατασκευής του, αφού το μνημείο αυτό ήταν ολόκληρο φτιαγμένο από λίθινα ψευδοπαράθυρα - από ένα σε κάθε πλευρά, δύο στο δάπεδο και δύο ως καλυπτήρες.

Συνολικά είχαν χρησιμοποιηθεί οχτώ παράθυρα, από τα οποία τα έξι σώζονται σε πάρα πολύ καλή κατάσταση και διατηρούν όλες τις λεπτομέρειες με τις αρμοκαλύπτρες και την απομίμηση των εφηλίδων στην εξωτερική πλευρά τους και την απομίμηση του ξύλινου σκελετού στην εσωτερική, σώζοντας ακόμη και κομμάτια από τα κονιάματα τους που ανακαλούν την εικόνα του μαρμάρου.


Οι διαστάσεις και οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες κατασκευαστικές και δομικές λεπτομέρειες των οκτώ ψευδοπαράθυρων, βρίσκουν απόλυτη αντιστοιχία στο λίθινο παράθυρο, κομμάτια του οποίου είχαν βρεθεί στα ανατολικά του μνημείου και δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία ότι αυτά τα σπανιότατα αρχιτεκτονικά μέλη προέρχονται από το σε κάθε επίπεδο πρωτοποριακό βασίλειο καθίδρυμα των Αιγών.

Ο μοναδικός και απροσδόκητος αρχιτεκτονικός θησαυρός που μόλις άρχισε η συστηματική συντήρηση και η μελέτη του είναι ένα εύρημα με τεράστια αξία, αφού μαζί με τους ιωνικούς αμφιπεσσοκίονες και τα επιστύλια τους μας επιτρέπει να αποκτήσουμε με τον πιο σαφή και χειροπιαστό τρόπο μια πραγματική εικόνα για τον άνω όροφο του κτηρίου, γεγονός απολύτως σπάνιο, αν όχι μοναδικό για μνημεία αυτής της εποχής.

Χάρη στο ανεκτίμητο αυτό εύρημα οι υποθέσεις γίνονται βεβαιότητες:
Στον όροφο του σοφά μελετημένου μνημειακού προπύλου, τα ανακουφιστικά ανοίγματα που σίγουρα υπήρχαν επάνω από τα μετακιόνια έκλειναν με λίθινα ψευδοπαράθυρα, ανάμεσα από τα οποία υπήρχαν ιωνικοί ημικίονες.

Η καινοφανής όσο και πρωτοποριακή αυτή εικόνα που ξεπερνά τα όρια του κλασικού, εισάγοντας στην γοητεία της ελληνιστικής σκηνογραφίας, άφησε τον απόηχό της στον «τάφο της Κρίσεως» στην γειτονική Μίεζα και τώρα μπορεί να αναστηθεί όχι μόνο στα σχέδια και στην εικονική ουτοπία, αλλά στον πραγματικό χώρο, πέτρινη, αυθεντική και χειροποίητη με όλο το βάρος και την αναστημένη αλήθεια της.

Στο πρόπυλο υπήρχαν έξι λίθινα ψευδοπαράθυρα, τα υπόλοιπα τρία, ίδια σε διαστάσεις με τα προηγούμενα, δείχνουν πως πιθανότατα αντίστοιχες συστοιχίες υπήρχαν και στα στενά μέτωπα των στοών του ορόφου, αρθρώνοντας με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα τρόπο την βόρεια και νότια όψη του ανατολικού τμήματος του  ανακτόρου των Αιγών. Το από παλιά γνωστό κομμάτι ενός αντίστοιχου, λίγο μικρότερου λίθινου ψευδοπαράθυρου δείχνει ότι ανάλογες συστοιχίες πρέπει να υπήρχαν και σε άλλα σημεία του οικοδομήματος, όμως αυτό είναι ένα επόμενο κομμάτι του γοητευτικού παζλ του ανακτόρου των Αιγών.

Αγγελική Κοτταρίδη

Αρχαιολόγος

Προισταμένη ΙΖ’ ΕΠΚΑ

Πηγή: Εφημ. "Λαός"